Voor een boekbespreking op radio 5 las ik ‘Sapiens’ van Yuval Noah Harari. Ik had vernomen dat dit een zeer lezenswaardig boek is en daar ben ik het van harte mee eens. ‘Sapiens’ biedt, zoals de subtitel aangeeft, ‘Een kleine geschiedenis van de mensheid’. De aanbevelingen die dankbaar door de uitgever op voor- en achterzijde zijn gedrukt liegen er niet om: ‘Een grootse historie van de menselijke beschaving’ – Mark Zugerberg, ‘Een belangrijk en provocerend boek’ – Barack Obama en ‘Lastig om niet in één keer uit te lezen.’ – Bill Gates. Maar als je niet onder de indruk bent van deze namen en hun endorsements, ga dan af op het oordeel van de beste columnist uit ons taalgebied (vind ik): ‘Harari durft de grote greep aan. Hij weet zijn lezers te boeien met talloze uitdagende inzichten over hoe wij geworden zijn wie we zijn.’ – Bas Heijne
Maar… wat vind ik er zelf van?
STOF TOT NADENKEN
Ik vind dat je als eenvoudig lezer (en dat ben ik) niet gelijk iets van dit boek hoeft te vinden. In die zin: als je zaken aantreft die je tegen de haren strijken of die tegen je eigen inzichten of gevoelens indruisen, dan biedt dat eerst en vooral stof tot nadenken. Waarom roept een bepaalde gedachte of conclusie verzet bij je op? Welk onopgeefbaar principe is er voor je in het geding?
WANT JE WAS ER AL BIJ TOEN?
Tijdens het (veel te korte) gesprek op radio 5 werd ik door de interviewster geconfronteerd met de openings- en slotzin van het ruim 450 pagina’s tellende boek. Met respect voor de dame die onmogelijk zelf al die boeken kan lezen… haar kort-door-de-bocht benadering roept bij mij protest op. Harari begint zijn boek als volgt: ‘Zo’n 13,5 miljard jaar geleden zijn materie, energie, tijd en ruimte ontstaan in wat wij de Oerknal noemen’. ‘Daar geloof ik dus geen ene hout van’, zo reageerde de interviewster. Mijn reactie: ‘Nee? Want je was er al bij toen?’ ‘Nee, maar dat geloof ik niet. Ik ben echt ervan overtuigd dat God ons geschapen heeft, dat Hij de wereld geschapen heeft. Moet ik het boek dan toch lezen?’ ‘Ja, want die oerknal staat in Johannes 1’, zo antwoordde ik.
HET ZIJN ALLES LEUGENS
Ik verwees naar het scheppingsverhaal waarin God het licht tevoorschijn riep en na het begin van de ‘nieuwe schepping’ waar Johannes over spreekt in het eerste hoofdstuk van zijn evangelie. Persoonlijk heb ik geen enkele moeite met de oerknal (het verklaart bijvoorbeeld waarom ik nog altijd tuitende oren heb) en ik lees Genesis 1 zoals deze tekst geschreven is: als een gedicht. Het personage Droogstoppel (uit ‘Max Havelaar’ van Multatuli) had ook een duidelijke mening over poëzie en waarheid: ‘Het zyn alles leugens, die je alleen dáárom vertelt, omdat je in al dat gevèrs je tot slaaf maakt van maat en rym.’ En ja, dat is ook een mening… maar ik geloof ook in de waarheid van poëzie.
Ik houd de bijbel voor waar, maar ik lees elk bijbelboek wel in de context van tijd en cultuur en met de kennis van nu. De bijbel is niet een natuurkundeboek en het is evenmin een geschiedenisboek (al staan er wel veel zaken in die met natuurkunde en geschiedenis te maken hebben, maar dat is iets anders).
BIJBELSE METAFOREN
De Israëlische historicus Yuval Noah Harari is goed bekend met de bijbelverhalen. Met Noach als tweede naam, kun je niet anders verwachten. De eerste hoofdstukken van zijn boek heeft hij de volgende titels meegegeven: ‘Een weinig belangwekkende diersoort’, ‘De boom der kennis’, ‘Een dag uit het leven van Adam en Eva’ en ‘De zondvloed’. Ik zou zeggen: dit spreekt boekdelen.
Voor Harari zijn deze aanduidingen niet meer dan bijbelse metaforen. Ik raad iedereen aan om zijn boek zonder vooroordelen (kan praktisch niet…) te lezen en je reacties op te sparen tot het moment dat je de laatste bladzijdes hebt omgeslagen. Dat heb ik ook gedaan. Zonder al te veel weg te geven, wil ik wel een paar citaten en persoonlijke observaties met jullie delen. Reacties stel ik, als altijd, zeer op prijs!
Geloof vooral de boomknuffelaars niet die beweren dat onze voorouders in harmonie met de natuur leefden. Lang voor de industriële revolutie was Homo sapiens al de absolute recordhouder onder alle organismen wat betreft de uitroeiing van planten- en diersoorten. Wij genieten de twijfelachtige eer dat wij de dodelijkste soort in de analen van de biologie zijn. (Blz. 85)
Dit is in mijn ogen inderdaad een menselijke ‘oerzonde’. Ooit kregen wij, zo geloof ik, de opdracht om de schepping te beheren – nooit is ons gevraagd deze uit te putten. Menselijk mismanagement is helaas van alle tijden. Ik voel me daarom schuldig ten opzichte van de generaties die na mij komen voor mijn eigen aandeel in de vervuiling en uitputting van natuurlijke grondstoffen en de fabrieksmatige manier waarop er door de mens met andere schepsels wordt omgesprongen. Mea culpa, mea maxima culpa. Wees er maar trots op dat we ‘de kroon op de schepping zijn’, ik geloof nog altijd dat mensen als levende wezens op tal van terreinen onderscheidend anders zijn van andere levensvormen – maar ik trek het me aan dat ‘onze soort’ er zo’n puinhoop van heeft gemaakt. Plaatsvervangende schaamte als het gaat om mismanagement van generaties voor me, zorg en verdriet als ik denk aan de door menselijk handelen veroorzaakte problemen die komende generaties mogen ‘oplossen’. We staan er niet goed op…
Tegenwoordig verzend ik razendsnel een e-mailtje naar de andere kant van de aardbol en dan heb ik (als de ontvanger online is) een minuut later al antwoord. Ik heb mezelf een hoop tijd en moeite bespaard, maar is mijn leven ook relaxter? (Blz. 100)
Wat is vooruitgang? Het is zeker zo dat de menselijke beschaving zich met horten en stoten verder ontwikkelt (denk alleen al aan de cumulatieve kennis en het ongekende effect van digitalisering), maar wordt het menselijk leven hierdoor ook aangenamer? Hebben wij met onze stressbanen en burnout-verschijnselen een beter bestaan dan onze voorouders?
Geschiedenis is iets waar maar heel weinig mensen iets aan hebben gedaan, terwijl de rest akkers ploegde en water sjouwde.
Het is goed om bescheiden te zijn over de rol van de mens in de ontwikkeling van het leven op aarde. We zijn hier maar kort en onze invloed is helaas vaak negatief. Maar achter alle druktemakers en historische ‘helden’ schuilt een anoniem leger van ‘gewone’ mensen die hun leven geleefd hebben en relatief weinig indrukken hebben achtergelaten.
MYTHEN: DE KRACHT VAN HET GEDEELDE VERHAAL
Mythologie zou (…) waarschijnlijk volkomen ontoereikend zijn om miljoenen vreemden dagelijks met elkaar samen te laten werken. Maar dat bleek niet te kloppen. Mythen bleken wel degelijk sterker te zijn dan wie dan ook had kunnen voorspellen. Toen de agrarische revolutie kansen schiep voor het ontstaan van overvolle steden en machtige wereldrijken, verzonnen mensen verhalen over machtige goden, vaderlanden en vennootschappen om de benodigde sociale verbanden te smeden. De evolutie van de mens kroop in zijn gebruikelijke oude slakkengangetje voort, maar de menselijke fantasie bouwde verbluffende, massale samenwerkingsnetwerken zoals die nog nooit eerder waren vertoond. (Blz. 115)
Harari gaat als seculier historicus helemaal uit van de menselijke verbeeldingskracht in gegeven omstandigheden. Ruimte voor openbaring van hogerhand is er niet. Alles wat er over het metafysische en transcendente te zeggen valt, komt voort uit onze eigen fantasie. Dit menselijk voorstellingsvermogen stelt ons in staat om verbindende verhalen – de gedeelde mythen die wij voor ‘waar’ houden – te bedenken. Deze zijn bepalend voor religie, maar bijvoorbeeld ook van groot belang voor de werelden van onderwijs, wetenschap, handel en industrie. Harari geeft het voorbeeld van een concern, in dit geval het automerk Peugeot, waarin mensen gezamenlijk ‘geloven’. Dit verbindende verhaal stelt mensen in staat gezamenlijk veel meer te bereiken dan ieder op zich.
GELIJK GESCHAPEN?
Er is ongelofelijk veel te vertellen en te discussiëren over dit boek. Ook in mijn eigen vrije ruimte moet ik me beperken – dus afsluitend maak ik hier nog één punt (eveneens afkomstig uit het begin van dit magistrale boek). Harari haalt de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring aan als een menselijk construct – en dat is het natuurlijk ook. Maar deze verklaring gaat uit van een aantal vooronderstellingen die ‘gebakken lucht’ zijn als het leven geen schepping is maar niets meer dan de uitkomst van een evolutionair proces:
Wij houden deze waarheden voor vanzelfsprekend, dat alle mensen gelijk zijn geschapen, dat ze door hun Schepper zijn begiftigd met zekere onvervreemdbare rechten, waaronder het recht op leven, vrijheid en het nastreven van geluk.
Harari:
Volgens de wetenschappelijke discipline die we biologie noemen zijn mensen niet ‘geschapen’. Ze zijn geëvolueerd. En ze zijn absoluut niet geëvolueerd als ‘gelijken’. Het idee van gelijkheid is onlosmakelijk verbonden met het idee van de schepping. De Amerikanen hebben het gelijkheidsidee ontleed aan het christendom, dat stelt dat iedereen een door God geschapen ziel heeft en dat alle zielen gelijk zijn voor God. Maar als we niet geloven in de christelijke mythen over God, de schepping en zielen, wat houdt het dan in dat alle mensen ‘gelijk’ zijn? Evolutie is gebaseerd op verschillen, niet op gelijkheid.
Uiteraard heeft de auteur hier veel meer over te zeggen en het risico is groot dat we met een enkel citaat aan de haal gaan, maar hier worden wel een paar fundamentele vragen gesteld die – zeker in onze tijd – om doordachte antwoorden vragen. Vasthouden aan de mens als superieur schepsel en beelddrager van de Schepper (begiftigd met geestelijke vermogens die die van andere levende wezens overstijgen), geeft ons een positie boven dat van andere levende organismen – niet een vrijbrief om andere levensvormen genadeloos te exploiteren, dat is iets geheel anders. De overtuiging dat er een goede Schepper is en dat elk mens (ongeacht afkomst, leeftijd, overtuiging of welk onderscheid dan ook!) zijn beeltenis draagt, legt een onmisbaar fundament onder menselijke moraal / ethiek en veronderstelde mensenrechten die anders arbitrair vastgesteld zijn en gemakkelijk van tafel geveegd kunnen worden. Deze discussie is denk ik veel interessanter dan gelijkhebberigheid rond kwesties rond oorsprong en biologische ontwikkeling.
Graag hoor ik je mening over dit boek en over de onderwerpen die ik er nu uitgelicht heb.
Radiogesprek bij EO Live van 15 juli jl. is hier terug te luisteren (begint bij 129:25 – de bespreking van Sapiens kun je beluisteren vanaf 152:36)
Link naar uitgeverij Thomas Rap – webpagina van dit boek.
Paul Abspoel 
Voel je vrij en reageer