VERDEEL EN HEERS [2] Framing: taal als wapen

Het machtigste middel van de politicus is de taal. Door een overtuigende redenatie en gloedvolle presentatie kun je mensen winnen voor jouw standpunten en meenemen in je toekomstvisie. Echte debaters hebben daarbij ook het vermogen om hun opponenten met feitenkennis, sterke argumenten en een vleugje humor te slim af te zijn. Niets mis mee – daar kun je als kijker en kiezer alleen maar van genieten. Retorische trucs worden door alle politici toegepast. Wollige taal, ontwijkende antwoorden, scherpe tegenvragen, jij-bakken (je bent zelf een …), behendige afleidingsmanoeuvres – het zit allemaal in de verbale gereedschapskist van de beroepspoliticus.

Tegenwoordig heeft de politicus met dat gereedschap wat raamwerken in elkaar getimmerd die ons worden voorgehouden. “Kijk eens hier,” krijgen we dan te horen. “Dit is de ware werkelijkheid. In dit venster kun je zien wat er echt aan de hand is.” Ondertussen krijgen we een ‘frame’ te zien waarbinnen ons een beperkt blikveld wordt geboden. Binnen dat venster klopt het verhaal van de spreker, maar als je iets breder kijkt blijkt hoe vertekend zijn ‘ware werkelijkheid’ is. In deze blogpost daarom een oproep tot het houden van een brede blik, het stellen van kritische vragen en het controleren van stellige beweringen. Vraag jezelf af: is dit werkelijk zo? Geeft dit beeld inderdaad de totale werkelijkheid weer? Of is dit frame bedoeld om mijn blik te vernauwen en me een beperkte visie aan te praten?

Televisieterm?

‘Framen’ gebeurt van links tot rechts en je zult er altijd bedacht op moeten blijven. Op de site van de NOS las ik dat framen een televisieterm is. Dat is op zichzelf al een aardig voorbeeld van een beperkte visie. Mensen die bij de media werken, beschouwen de wereld als een serie opnamen van beeld en geluid. Zij framen beroepshalve door steeds maar een stukje van de werkelijkheid te tonen. Dat moeten zij op een gewetensvolle manier doen, want de argeloze kijker kan niet weten welk deel van de waarheid buiten waarneming blijft. Een ‘frame’ is inderdaad een beeldvenster (zoals een tv of monitor) en de vergelijking met zo’n scherm is wel behulpzaam: bedenk dat je nooit het hele plaatje te zien krijgt en dat er redactionele keuzes voor jou zijn gemaakt in de studio of montagekamer. Iets is niet waar ‘omdat je het op een beeldscherm gezien of gelezen hebt’. Een beeldscherm werkt bovendien vaak als vergrootglas: je krijgt gewoonlijk de extreme voorbeelden te zien want die hebben meer ‘nieuwswaarde’. Politici kunnen framen, maar de media zijn er ook niet vies van. Blijf daarom gezond argwanend.

Valse voorstelling van zaken

We kennen het woord frame ook voor een structuur, een geraamte, een constructie. Het is niet genoeg om van iemand een bepaald beeld te schetsen, al kan dat al heel effectief zijn, je moet er ook voor zorgen dat jouw ‘correctere versie van de werkelijkheid’ ondersteund wordt door een samenhangend verhaal. Als iemand zuivere bedoelingen heeft, kan het helpen om de werkelijkheid zo vereenvoudigd weer te geven. Wanneer je echter van plan bent om doelbewust een vertekend beeld te geven, dan wordt framen een doortrapte vorm van liegen. Voor die valse voorstelling van zaken moeten we extra op onze hoede zijn.

Stereotypering

Framing kan gebruikt worden om tegenstanders, andere partijen, totale bevolkings- en beroepsgroepen, met behulp van stereotypering ‘genadeloos weg te zetten’. Persoonlijk vind ik het echt kwalijk worden wanneer politici heel bewust en zonder de nodige nuance aan te brengen, hele bevolkingsgroepen in een kwaad daglicht stellen. Ook het collectief veroordelen van ‘de media’ en ‘de rechters’ is zeer bedenkelijk. Er zijn vast slechte journalisten en stuntelende rechters, maar over grote groepen mensen zouden politici met terughoudendheid moeten oordelen. Ik vind het goed dat de samenleving hier alert op is en dat framing herkend, benoemd en aangepakt wordt. Wat mij betreft liefst niet via de rechter maar gewoon in het parlement, in de media, het klaslokaal en de collegezaal. Geef een betere versie van de werkelijkheid (completer, genuanceerder), lever er betrouwbare en controleerbare feiten bij, kies goede argumenten en stap niet in het frame dat je door de ander is aangeboden.

Reframen

Merijn Oudenampsen (politiek socioloog) heeft op de site van het wetenschappelijk bureau van GroenLinks een goed doortimmerd verhaal geschreven over wat framing is en hoe het in de politieke arena wordt ingezet. Bij zo’n verhaal moet je je er ook van bewust zijn dat dit onderzoek gepresenteerd wordt in een specifieke context: dit is hersenvoer voor progressieve, linkse denkers. Enerzijds wordt de kennis aangeboden om de trucs van rechts te ontmaskeren, anderzijds kunnen linkse politici hier bruikbare ideeën opdoen om zelf een ander frame te bedenken, te ‘reframen’. Meegaan in het frame van je tegenstander is niet handig, want dan moet je bewegen binnen het door je opponent geconstrueerde denkraam. Je speelt dan altijd een uitwedstrijd. Slimmer is het om een eigen frame te bedenken dat een andere blik biedt en (voor jou) beter bruikbare metaforen oplevert. Als rechts het heeft over ‘de elite van de grachtengordel’ dan zijn er al veel woorden nodig om dat pakkende beeld te corrigeren. Zelf een treffend woord bedenken is dan veel effectiever want dan dwing je de ander in de verdediging. Zo werd de hypotheekrenteaftrek bij de SP benoemd als ‘villasubsidie’. Wie zou daar voor kunnen zijn?

De eerste klap is een daalder waard

Ter afsluiting (lering en vermaak) geef ik hier twee voorbeelden die tonen hoe je met een simpele (dis)kwalificatie / rake typering een politieke tegenstander weg kunt zetten. Dit gebeurt over en weer en het is de meest eenvoudige (en doeltreffende?) manier van framen. Op het oog onschuldig, maar het kan een volwassen vorm van pesten zijn. Als deze ‘jij bent gek’ methode genadeloos wordt toegepast kun je iemand hiermee groot onrecht doen en diep kwetsen.

De partij die een frame als eerste helder neerzet en daarbij rake (niet perse correcte) typeringen kiest, staat met 1-0 voor. Hans Wiegel wees ooit naar Joop den Uyl en zei: ‘Sinterklaas bestaat. Daar zit hij, achter de tafel’.

Meer recent deed Geert Wilders iets dergelijks met Alexander Pechtold door hem aan te duiden als de ‘terror-oehoe’. Een beeld dat minder lang blijft hangen omdat er verwezen werd naar een uil die in die dagen voor wat plaatselijke ophef zorgde (had Wiegel dit voorbeeld bij zijn Uyl maar bij de hand gehad!), terwijl een verwijzing naar ‘Sinterklaas’ een veel langere houdbaarheidsdatum heeft. Wilders wilde dit punt graag scoren (zie hoe hij naar zijn typering toepraat om, na een korte onderbreking van Pechtold, met genoegen de ‘blow’ uit te delen). Deze typering was niet ter plaatse bedacht, Wilders had het woord natuurlijk al in de binnenzak. Des te knapper is het dat Pechtold hem heel gevat van repliek diende – al moest hij met zijn snelle reactie natuurlijk binnen het frame van Wilders blijven. Een behendige politicus kan een woordwapen ook snel omdraaien.